اخبار المدینه (علوی)اخبار المدینه علوی از منابع گمشده در تاریخ محلی مدینه، اثر یحیی بن حسن حسینی عقیقی علوی (۲۱۴ـ۲۷۷ق). فهرست مندرجات۲ - نسب مولف ۳ - تاریخ ولادت و وفات ۴ - توثیق رجالیون ۵ - تعارض در مورد مولف ۶ - نام کتاب ۷ - گزارش بی‌واسطه حربی از کتاب ۸ - وصف سخاوی از کتاب ۹ - گزارش سمهودی از کتاب ۱۰ - گزارش‌های علوی از مدینه ۱۰.۱ - بخش داخلی مدینه ۱۰.۲ - بیعت عقبه و هجرت و ورود پیامبر اکرم ۱۰.۳ - تحویل قبله و منبر و محراب نبوی ۱۱ - تاثیر اخبار المدینه بر کتاب‌های تاریخ مدینه ۱۲ - شباهت تاریخ نگاری علوی با روش ابن زباله ۱۳ - منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - موضوعبر پایه مجموع بخش‌های باقیمانده، موضوع این کتاب، تاریخ مسجدالنبی و دیگر مکان‌ها و مساجد مدینه و گزارش‌هایی درباره توسعه‌ها و تحولات مسجدالنبی در روزگار خلفا و حاکمان اموی است. ۲ - نسب مولفابوالحسین یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله حسنی علوی، معروف به یحیی نسابه عقیقی که نسب او به امام سجاد علیه‌السّلام می‌رسد، از نسب شناسان و تاریخ نگاران مدینه است. ۳ - تاریخ ولادت و وفاتدر سال ۲۱۴ق. در مدینه زاده شد و به سال ۲۷۷ق. در مکه درگذشت. [۱]
سر السلسلة العلویه، ابونصر البخاری، ص۱۰-۱۱.
[۲]
الجوهر الشفاف، عارف عبدالغنی، ج۱، ص۵۲۷.
۴ - توثیق رجالیوندانشوران رجالی او را توثیق و تصدیق کرده‌اند. [۵]
قاموس الرجال، محمد تقی شوشتری، ج۱۱، ص۳۶-۳۷.
در برخی کتاب‌ها به اشتباه نام او یحیی بن جعفر عبیدی ثبت شده است. [۶]
کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج۱، ص۲۹.
گفته‌اند او از نیاکان امیران و شریفان مدینه است که بر مدینه حکومت می‌کرده‌اند. [۷]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۴۲۴.
۵ - تعارض در مورد مولفدرباره یحیی علوی، در کتاب‌های رجالی شیعه تعارض‌هایی به چشم می‌خورد. در گزارش شیخ طوسی، در بررسی اطلاعات ارائه شده، این نظر تقویت شده که این اطلاعات باید به سه فرد متفاوت پیوند یابد. اما سید ابوالقاسم خویی به این برداشت شیخ طوسی ایراد گرفته، معتقد است که از تحلیل سخنان نجاشی برمی آید که همه این بحث‌ها و نظرها درباره یک فرد یعنی تاریخ نگار و نسب شناس برجسته سده سوم، یحیی بن حسن علوی است. [۸]
معجم رجال الحدیث، الخوئی، ج۲۱، ص۴۷.
نیز وی به گفتار نجاشی در روایت کردن یحیی علوی از امام رضا علیه‌السّلام ایراد گرفته و پس از تحقیق به این نتیجه رسیده که در کتاب‌های چهارگانه شیعه، حدیثی از طریق یحیی علوی گزارش نشده و در کتاب‌های شیخ صدوق نیز آن چه از وی گزارش شده، از دیگر امامان معصوم: است نه امام رضا علیه‌السّلام . [۹]
الفهرست، الطوسی، ص۲۶۳.
[۱۰]
معجم رجال الحدیث، الخوئی، ج۲۱، ص۴۷.
افزون بر این، در منابع شیعی از گزارش‌های یحیی علوی استفاده شده است، از جمله شیخ طوسی از طرق گوناگون از او روایت کرده است. [۱۱]
الفهرست، الطوسی، ص۲۶۴.
ابن بطریق نیز رویداد ولادت امام علی علیه‌السّلام در کعبه را از وی روایت کرده است. [۱۲]
عمدة عیون صحاح الاخبار، ابن البطریق، ص۲۷-۲۸.
یحیی علوی در دانش نسب شناسی دانشوری خبره است و نسب شناسان شیعی به او استناد و ارجاع می‌دهند. انساب الطالبیین وی بر منابع این شاخه علم، تاثیر اساسی گذاشته است. برای نمونه می‌توان به ابن ابی الحدید اشاره کرد که به این کتاب دسترسی داشته و در رویداد دفن امام حسن علیه‌السّلام کنار قبر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اختلاف بنی هاشم و بنی امیه، به این کتاب استناد و نام آن را النسب نگاشته است. [۱۴]
شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۵۰-۵۱.
۶ - نام کتابسمهودی نام این کتاب را اخبار المدینه ثبت کرده است. [۱۵]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۴۲۴.
از کتاب شناسان متاخر نیز افرادی چون حاجی خلیفه، نام آن را اخبار المدینه آورده‌اند. [۱۶]
کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج۲، ص۸۸.
آقا بزرگ نیز همین عنوان را برگزیده است.منابع معاصر نیز این عنوان را برای کتاب مذکور ثبت کرده‌اند. [۱۸]
معجم ما کتب عن الحج، عبدالجبار الرفاعی، ص۱۹.
۷ - گزارش بی‌واسطه حربی از کتابالمناسک منسوب به ابواسحاق حربی (م۲۸۵ق) کهن‌ترین مرجعی است که در آن می‌توان اثر اخبار المدینه علوی را پی گرفت. حربی با عبارت «حدثنی» و بی واسطه، دانش مدینه شناسی خود را از یحیی علوی گرفته است. نحوه گزارش حربی نشان می‌دهد که یا کتاب یحیی را در دست داشته و بی‌واسطه از آن گزارش کرده یا آن را به شکل شفاهی از یحیی دریافت کرده است. نقل شده‌های حربی از علوی گزارش‌هایی درباره مساحت مسجدالنبی، کیفیت تعیین قبله مسجد، اوصاف و ستون‌های مسجد، افزوده‌های خلفا به مسجدالنبی، و اندازه مرقد نبوی هستند. [۱۹]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۳۸۹.
[۲۰]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۳۹۷.
[۲۱]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۴۰۳-۴۰۴.
[۲۲]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۴۲۵.
سمهودی (م. ۹۱۱ق.) در بررسی تاریخ توسعه‌ها و تغییرات مسجدالنبی به مقایسه میان گزارش‌های تاریخ نگاران کهن می‌پردازد و از میان همه نظرها، معمولا گزارش‌های یحیی علوی را همراه دیدگاه‌های ابن زباله (م حدود ۲۰۰ق) آورده و یادآور شده که پذیرش گزارش‌های ابن زباله مشروط به سازگاری با گزارش‌های علوی است.۸ - وصف سخاوی از کتابگویا سخاوی این اثر را دیده و آن را کتابی کوچک وصف کرده [۲۴]
الاعلان بالتوبیخ، شمس الدین السخاوی، ص۲۷۳.
؛ اما در گزارش خود دچار خطاهایی شده است. او این کتاب را به محمد بن یحیی علوی که در واقع راوی کتاب است، نسبت داده و کتاب دیگری در موضوع مدینه را به علوی منسوب ساخته است. همان جا کتابی را در فضائل المدینه به علوی نسبت می‌دهد.۹ - گزارش سمهودی از کتاباز اخبار المدینه علوی چهار روایت به دست سمهودی رسیده بود. در یک روایت، راوی نامشخص است و سمهودی از او نام نبرده است. نسخه دوم را طاهر بن یحیی از ابوالحسن مدائنی روایت کرده است. روایت سوم را طاهر به طور مستقیم از پدرش برگرفته است. [۲۶]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۲، ص۴۰۲.
[۲۷]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۱۱۰.
[۲۹]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۳۰۵.
[۳۰]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۳۴۳.
[۳۱]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۳۶۰.
[۳۲]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۳۹۴.
نسخه چهارم کتاب، روایت حسین بن محمد بن یحیی، نوه مؤلف، است که به گفته سمهودی نسخه اش با نسخه طاهر تفاوت‌هایی داشته است. مثلا یکی از آن دو خبری آورده که دیگری نیاورده است. [۳۴]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۲، ص۱۵۹، ۲۵۶.
[۳۵]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۳، ص۱۴۱.
[۳۶]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۵، ص۲۷.
[۳۷]
حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ص۴۳.
سمهودی حدود ۲۱۰ قطعه و گزارش از این کتاب را حفظ کرده و چنان که برخی از محققان گفته‌اند، با گردآوری و تنظیم و تدوین دیگر بار این قطعات، می‌توان کلیت کتاب و موضوعات اصلی آن را بازسازی کرد. [۳۸]
حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ص۴۴.
[۳۹]
معجم ما الف عن المدینه، الصاعدی، ص۲۹.
[۴۰]
دراسات حول المدینة المنوره، ج۲، ص۳۵۱-۳۵۲.
۱۰ - گزارش‌های علوی از مدینه۱۰.۱ - بخش داخلی مدینهگزارشهای یحیی بن حسن علوی درباره مدینه منوره و مکان‌ها و مناطق آن، بیشتر بر بخش داخلی مدینه تمرکز یافته و درباره مسجدالنبی و دیگر مساجد و مکان‌های مقدس مدینه است. او هر نشانه‌ای از حضور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و سنت و سیره آن بزرگوار را که در مدینه دیده، مهم دانسته و در جمع و تدوین آگاهی‌های مربوط به آن کوشیده است. ۱۰.۲ - بیعت عقبه و هجرت و ورود پیامبر اکرماگر به ظاهر منطقی و منسجم گزارش‌های سمهودی از روایت‌های یحیی علوی اعتماد کرده، این انسجام را به اصل کتاب علوی نسبت دهیم، به این نتیجه می‌رسیم که این روایت‌ها از رویداد بیعت عقبه و هجرت و ورود پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به قریه قبا و سکونت در خانه ابوایوب انصاری و استقبال مردم مشتاق از آن حضرت آغاز می‌شده و با گزارش‌هایی درباره پیوند برادری مهاجران و انصار و گزارشی کوتاه از حجة الوداع و کفن و دفن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ادامه یافته است. [۴۲]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۷-۳۷۷.
[۴۳]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۴۱۴.
[۴۴]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۴۲۴-۴۳۳.
[۴۵]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۴۴۷.
[۴۶]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۴۵۶.
[۴۷]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۵۲۶.
[۴۸]
وفاء الوفاء، السمهودی، ج۱، ص۵۲۸.
علوی همچنین حدیث‌هایی درباره شفابخشی تربت مدینه و ویژگی‌های حرم مدنی آورده است. او بیشتر آگاهی‌ها را به مسجدالنبی اختصاص داده و به تفصیل از تاریخ شکل گیری این مسجد و زمین اصلی آن، مشارکت پیامبر و صحابه در ساختن این بنا و اوصاف و ویژگی‌های آن گفت وگو کرده است. سمهودی در جلد دوم اثرش گزارش‌هایی فراوان از یحیی علوی درباره مسجدالنبی و تحولات آن آورده است. [۴۹]
وفا ءالوفاء، السمهودی، ج۲، ص۲۷.
[۵۰]
وفا ءالوفاء، السمهودی، ج۲، ص۳۳-۴۵.
۱۰.۳ - تحویل قبله و منبر و محراب نبویگزارشهای دیگر علوی درباره تحویل قبله و منبر و محراب نبوی، شرفات (کنگره‌ها)، مناره‌ها، مقصوره، تحصیب مسجدالنبی، تحولات و دگرگونی‌های آن، خانه‌ها و حجره‌های پیرامون، اندازه و حدود مسجد، قندیل‌ها، درها و ستون‌های مسجد، محل اعتکاف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، سراهای همسران آن حضرت، مصلای نبوی، طریق رفتن حضرت به مسجد، و افزوده‌های خلفا به مسجدالنبی به ویژه توسعه و افزایش‌های عمر بن خطاب و عثمان است. سپس از دیگر مصلاها و مساجد مدینه و نام و ویژگی‌های آن‌ها و نیز آطام (برج‌های) مدینه، منازل، و قبایل انصار یاد کرده است. بخشی دیگر از این گزارش‌ها درباره فضیلت کوه احد و آرامگاه شهدای احد است. ۱۱ - تاثیر اخبار المدینه بر کتاب‌های تاریخ مدینهدرباره تاثیر اخبار المدینه علوی بر کتاب‌های تاریخ مدینه، آگاهی‌هایی در دست نیست. اما استفاده گسترده سمهودی (م۹۱۱ق) و ثبت بسیاری از گزارش‌های تاریخی اثر او در کتابش نشان دهنده جایگاه برجسته علوی در حفظ و روایت گزارش‌های مدینه شناسی است. همچنین ابن نجار (م ۶۴۳ق) برخی از گزارش‌های اخبار المدینه علوی را به گونه مستند از طاهر بن یحیی روایت کرده است. [۵۴]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۱۱۷.
[۵۵]
الدرة الثمینه، ابن نجار، ص۳۸۳.
پیش از سمهودی، دیگر تاریخ نگار مدینه در سده هشتم و نهم ق. زین الدین ابوبکر مراغی (م ۸۱۶ق) از کتاب علوی سود جسته و بدون یادکرد نام کتاب، قطعاتی از آن را درباره تاریخ و بنای مسجدالحرام، مصلا، منبر و درهای مسجدالنبی، داستان ستون حنانه، اعتکاف پیامبر اکرم در مسجدالنبی، آداب و احکام فقهی مسجدالنبی، و آداب زیارت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آورده است. [۵۶]
تحقیق النصره، ص۳۶، ۳۸-۳۹-۴۸.
۱۲ - شباهت تاریخ نگاری علوی با روش ابن زبالهروش تاریخ نگاری علوی با روش ابن زباله بسیار همانند است. این شباهت را در این موارد می‌توان دید: نوع گزارش، روش دریافت روایت‌های تاریخی و تدوین آن‌ها، توجه به جای‌های مدینه، مناسبات جغرافیایی خانه‌ها، و توجه به انساب و تاریخ مکان‌ها و مساجد و سیره و رفتار نبوی. [۵۷]
اخبار المدینه، ابن زباله، صفحات مختلف.
[۵۸]
حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ص۴۳-۴۴.
با بررسی و تطبیق گزارش‌های ابن زباله و یحیی علوی، افزون بر یافتن نقاط مشترک میان آن دو، به این نتیجه می‌توان رسید که کتاب علوی کامل کننده اثر ابن زباله است. [۵۹]
المناسک، ابواسحاق الحربی، ص۱۶۲-۱۶۴، «مقدمه حمد الجاسر» .
۱۳ - منابعاخبار المدینه: ابن زباله (م. ۱۹۹ق.)، به کوشش ابن سلامه، المدینه، ۱۴۲۴ق؛ الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: ابوبکر بن الحسین المراغی (م. ۸۱۶ق.)، به کوشش الصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق؛ الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشراف: عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ۱۹۹۷م؛ حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش؛ دراسات حول المدینة المنوره: به کوشش نادی المدینة المنورة الادبی، مدینه، ۱۴۱۵ق؛ الدرة الثمینة فی اخبار المدینه: محمد بن محمود النجار (م. ۶۴۳ق.)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۷ق؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق؛ سر السلسلة العلویه: ابونصر البخاری (م. قرن۴ق.)، به کوشش بحر العلوم، الرضی، ۱۴۱۳ق؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. ۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛ عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م. ۶۰۰ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق؛ الفهرست: الطوسی (م. ۴۶۰ ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق؛ قاموس الرجال: محمد تقی شوشتری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛ معجم رجال الحدیث: الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق؛ معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق؛ معجم ما کتب عن الحج: عبدالجبار الرفاعی، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق؛ المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م. ۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اخبار المدینه علوی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۸. |